Hvort er betra að vera með Evru eða krónu?

Þetta er ein af lykispurningum þeim er við stöndum frammi fyrir. Ég er sjálfur búinn að snúast marga hringi í þessu, en í kjölfar hrunsins taldi ég að sennilega væri best að taka einhliða upp annan gjaldmiðil. Taldi sennilega rétt að krónan ætti sér ekki viðreisnar von, væri ónýt.

En, síðan hafa tilteknir lykilatburðir breitt minni skoðun. Koma nóbelsverðlaunahafans Joseph Eugene Stiglitz til okkar lands og hans ráðgjöf til okkar ásamt röksemdafærslu, sem ég hef ákveðið að taka mikið mark á, þess efnis að rétt væri fyrir okkur að halda krónunni.

Hlustið á Stiglitz: Stiglitz í Háskóla Íslands, fyrirspurnartími ásamt öðrum hagfr.

Seinni megin atburðurinn, er atburðarásin í Evrópu sem hófst snemma á þessu ári, þ.e. hrun Evrunnar og sú niðurstaða að fj. ríkja Evrópu stendur frammi fyrir mjög alvarlegu kreppu ástandi ásamt gríðarlega erfiðri skuldastöðu, er síðan víxlverkar við slakar forsendur til hagvaxtar.

Eftir lestur fj. hagfræðigreininga á því ástandi, bakgrunni þess ástands og líklegum framtíðarhorfum þeirra ríkja. Einnig hafandi í huga að mörg þau hagstjórnarmistök er gerð voru í þeim ríkjum Evrusvæðis er teljast til jaðarríkja þess koma okkur íslendingum mjög kunnuglega fyrir sjónir, hefur auk þessa sýnt mér fram á að Evruaðild feli ekki í sér nokkra vernd gegn klassískum innlendum hagstjórnarmistökum auk þess að slæmar hagvaxtarhorfur fyrir þau ríki sýna fram á að aðlögunin framundan fyrir þau muni taka lengri tíma og verða kostnaðarsamari fyrir þau að hluta til vegna þess að þau eru með Evru en ekki eigin gjaldmiðil.

Þannig að niðurstaða mín eftir miklar pælingar er að þrátt fyrir alla sína galla, að þrátt fyrir galla innlendrar hagstj. sé skárra að halda áfram með krónu - reyndar er mín niðurstaða að halda áfram með krónu minnki samaborið við það að taka upp Evru afleiðingar innlendrar efnahags óstjórnar.

 

Þessi færsla er framhald af umræðu í fyrri færslu:

Stóri vandinn við það að búa við Evruna er að vera innan sama gjaldmiðils og Þýskaland. Þýskaland er ofurhagkerfi Evrópu alveg í sérklassa út af fyrir sig!

Sjá einnig umfjöllun mína um stöðu Írlands:  Skoðum stöðu Írlands skv. Júlí skýrslu AGS - en, kreppan á Írlandi er að mjög mörgu leiti spegilmynd íslensku kreppunnar. En, Írland er aðili að ESB og hefur Evru!

 

Finnur Hrafn Jónsson - Við erum þó sammála um lélega frammistöðu íslenskra stjórnmálamanna í hagstjórn. Hvað er þá til ráða?

Finnur - eina leiðin til að losna við innlend stjórnmál úr myndinni, væri ef Íslandi væri með þráðbeinum hætti, stjórnað eins og héraði innan annars ríkis.

Við þurfum að breikka okkar útflutning. Hækka tæknistig hans. Auk þess að það þarf að eiga sér stað umbylting á stjórnunarháttum.

Ég sé enga skemmri skírn á þessu í gegnum ESB aðild eða Evru aðild.

 

Finnur Hrafn Jónsson,- "Ég veit að það er alveg skelfileg tilhugsun fyrir ýmsa stjórnmálamenn að geta ekki hringt í Seðlabankann og beðið hann að prenta meiri peninga þegar þeir eru búnir að eyða um efni fram. Evran mynda skapa þann aga sem þessir menn þurfa."

 

Það héldu menn einnig þegar Evrunni var komið á fót, þ.e. að þörfin væri með svo augljósum hætti brýn fyrir hagkerfi Evrulanda til að nálgast sbr. "convergence" að sú ályktun var dregin, að slíkt myndi líklega eiga sér stað.

En áður en Evrunni var formlega komið á fót, benti fj. hagfræðinga á, að evruland væri ekki náttúrulegt gjaldmiðilssvæði "natural currency area" sem enginn dróg í efa, en fullyrt var á móti, að löndin myndu stýra sér í þá átt, að smám saman myndu löndin nálgast. Fátækari lönd myndu hamast við að þróa sig. Önnur lönd, taka bestu löndin um hagstj. sem fyrirmynd, o.s.frv.

• Þetta varð ekki!

Þvert á móti alveg með sama hætti og innlend pólitík hér myndi gera, þá gleymdust þessi markmið - lágir vextir íttu undir hagvöxt. Aðgangur að ódýru lánsfé - en löndin öll fengu lán á svipuðum vöxtum, gerði það einnig. Smám saman skapaðist veislustemming.

Löndin veittu því litla athygli þegar launahækkanir og aðrar innlendra kostnaðarhækkanir orsökuðu það að dróg úr eigin útflutningi og viðskiptahalli skapaðist. Ekki veittu þau því heldur athygli þegar lágir vextir héldu áfram að magna veisluna í hærri hæðir, og klárt er að bóluhagkerfi sköpuðust í nokkrum löndum, þ.e. Eystasaltslöndum, Spáni, Írlandi og Úngveralandi.

Þ.s. eins og hér, bóluhagkerfin sköpuðu mikla veltuskatta, þá uggðu hagstýrendur ekkert að sér, velferðarkerfi blésu út en samt var afgangur af fjárlögum og skuldir ríkissjóðs fóru lækkandi.

Síðan alveg eins og hér, þegar blaðan sprakk - kemur í ljós að fyrirtæki eru ofurskuldug, heimili það einnig, ríkissjóðir eru reknir í dag með miklum halla og skuldir þeirra hafa blásið út vegna kostnaðar við það að koma í veg fyrir hrun bankakerfis (á Írlandi er sá kostnaður hvorki meira né minna en 3. landsframleiðslur) - og útlit er fyrir þ.s. innlendur kostnaður virðist einungis lækka treglega að öll þessi lönd standi frammi fyrir verðhjöðnun ásamt hagkerfisstöðnun í fj. ára. Atvinnuleysi er orðið gríðarlega mikið og fer vaxandi - sbr. 17% skv. áliti AGS á Írlandi.

Sko - miðað við þessa afrekaskrá innlendra stjórnmála í fjölmörgum ríkjum Evrópu, það að þau lærðu ekki af reynslunni, þ.s. átti að gerast gerðist ekki heldur fóru mál í þveröfuga átt, segir mér þ.s. ég trúi ekki á að okkar stjórnmálamenn myndu vera skynsamari, þé er það mín niðurstaða - mín skoðun, eftri miklar pælingar, að Íslendingar myndu endurtaka klúðursvegferð jaðarríkja ESB nokkurn veginn 100%.

Þ.e. einnig mín niðurstaða, að afleiðingar þeirra klúðra líklegar til að vera verri og meira langvarandi en hérlendis, einmitt vegna þess að með eigin gjaldmiðil, er auðveldara að framkvæma aölögun hagkerfisins, en ef þú starfar með annan gjaldmiðil en eigin.

 

Finnur Hrafn Jónsson - Ef okkur tækist ekki að halda í við vaxandi framleiðni og samkeppnishæfni Þjóðverja og sterkri evru sem því fylgir yrðum við einfaldlega að sætta okkur við lækkandi laun í evrum sem því næmi. Það er ekkert flókið. Það er hins vegar smávægileg aðlögun miðað við þær hremmingar sem fylgja íslensku krónunni. 

 

Ég skal vitna í smávegis sem ég tek mikið mark á til stuðnings þeirri niðurstöðu:

Bank of International Settlements Quarterly Review - June 2010

Nánar tiltekið undirkaflann "Currency collapses and output dynamics: a long-run perspective"

Sá kafli fjallar akkúrat um efnahagslegar afleiðingar stórfellds gengisfalls, á grunni samanburðarfræði í alþjóðlegu samhengi, og þá skv. mati á reynslunni af slíku gengisfalli.

• "This article presents new evidence on the relationship between currency collapses,,,and real GDP."

• "The analysis is based on nearly 50 years of data covering 108 emerging and developing economies."

• "...we identify a total of 79 episodes (Table 1). The threshold for a depreciation to qualify as a currency collapse is around 22%..."

Helstu niðurstöður:

• "We find that output growth slows several years before a currency collapse, resulting in
  sizeable permanent losses in the level of output."

• "On average, real GDP is around 6% lower three years after the event than it would have been otherwise."

• "However, these losses tend to materialise before the currency collapse."

• "This means that the economic costs do not arise from the depreciation per se but rather reflect other factors."

• "Quite on the contrary, depreciation itself actually has a positive effect on output."

• Growth tends to pick up in the year of the collapse and accelerate afterwards.

• Growth rates a year to three years after the episode are on average well above those one or two years prior to the event.

------------------------------

• Niðurstaðan er að gengisfellingar séu almennt séð gagnlegar. Þ.e. skjótasta aðferðin fyrir hagkerfi að ná sér, eftir stórt efnahagsklúður. Taktu eftir að þeir fundu 79 samanburðarhæf dæmi. Þ.e. nægilegur fj. til að fylgnisstölur séu marktækar.

• Vandinn sé ekki þær sjálfar, heldur atburðarásin á undan sem sé raunveruleg orsök þeirra, þ.e. sjálft efnahagsklúðrið. 

• En röð atburða sé alltaf sú, að gengisfelling komi til sem afleiðing einhvers konar efnahags klúðurs, - þannig að gengisfelling sé byrtingarmynd eða nánar tiltekið sjúkdómseinkenni undirliggjandi sjúkdóms, sem sé gölluð hagstjórn.

• Þannig að það sé röng greining, að kenna gjaldmiðlinum um - og þannig að halda, að með því að skipta honum út fyrir annan, þá sé vandinn farinn. Þvert á móti tel ég, að reynsla jaðarríkja Evrópu sýni og sanni, að annar gjaldmiðill sé engin undankoma frá afleiðingum efnahagsklúðra. Helsti munurinn er sá, að ekki með eigin gjaldmiðil verði alögun erfiðari og tafasmari - og því kostnaðarsamari fyrir hagkerfið.

 

Eins og þú sérð af upplýsingum er ég sýndi þér, þá varð það það ekki þannig að hagkerfi Evrópu nálguðust. Þvert á móti fjarlægðust hagkerfin í stað þess að ríkin myndu vinna að því að draga úr ójafnvægi þá fór það þvert á móti í aukana.

Flest bendir til að innlend pólitík í löndum ESB hafi verið fullt eins sofandi og pólitík hér, sem dæmi þá tók það forsætisráðherra Spánar fleiri mánuði að viðurkenna að kreppa væri skollin á. Innan ESB var þvert á móti eins og hérlendis, veislustemming. Eins og hérlendis, fannst fólki að það væri komið með formúlu að fullkomnu lífi - hlutir myndu vera góðir héreftir.

Alveg eins og hér, var almenningur - stjv. - fyrirtæki - meira að segja fjárfestar (en alveg fram að kreppu var sáralítill munur á vaxtakröfu fyrir Grikkland og Þýskaland þó gæðamunur á stj.sýslu og hagstj. væri mikill), að því er best virðist, sofandi fyrir hættunni að veislan gæti ekki gengið endalaust.

Þetta er þ.s. ég hef tekið eftir þegar ég hef verið að lesa greinar eftir fólk, að þ.e. ótrúlega margt svipað með kreppunum í löndum S-Evrópu og öðrum jaðarríkjum ESB og hérlendis. 

Þetta segir mér, að ESB aðild meira að segja að Evru, sé engin vörn gegn ísl. efnahagsklúðrum.

Þá er fyrst og fremst spurningin hvort er skárra að hafa eigin gjaldmiðil, eða erlendan - gerandi ráð fyrir að dæmigerð klúður haldi áfram eftir sem áður. Ég var 2008 eftir hrunið þeirrar skoðunar, að sniðugt geti verið að taka einhliða upp Evru eða Dollar, eða jafnvel Norska krónu.

En, eftir lestur fjölmargra blaða og hagfræðigreina um vandræði- og orsök vandræða jaðarríkja Evrusvæðisins; þá hef ég komist að þeirri niðurstöðu, að þrátt fyrir alla sína galla, sé samt skárra í samanburði við að hafa hana ekki, að búa áfram við krónuna.

• Ég vil meina, að það sé vegna þess, að efnahagslega afleiðingar þess að klúðra, séu minna slæmar ef við búum áfram við krónu. 

• Ég treysti mér ekki til annars en að gera ráð fyrir að klúður haldi áfram eftir sem áður. Þannig að fyrirkomulag, þarf að vera þ.s. lágmarkar kostnað af klúðrum.

• Mín niðurstaða eftir mikla umhugsun og lestur, sé að það sé þrátt fyrir allt, áframhaldandi króna.

Punkturinn er að hlutirnir virka ekki í raunheiminum eins og þær ættu að gera. Hafðu í huga hvers konar aga þyrfti að viðhafa hér innanlands - mundu auk þessa hvaða viðbrögð ummæli félagsmálaráðherra fyrr á árinu fengu er hann sagði engar forsendur fyrir launahækkunum, en til að Evuaðild gangi upp þá þarf eftirfarandi:

• Hafa Þýskaland sem viðmið um hagstj. og innlendan kostnað.

• Allir verða að spila með öllum stundum, þ.e. félög á vinnumarkaði, stjórnvöld, vinnuveitendur, sveitarfélög. Við erum að tala um aga sem aldei hefur verið til hér á landi nokkru sinni.

• Ég hef enga trú á að innlend stjm. né almenningur, sé líklegur til að geta auðsýnt aga af þessum standard. Þ.e. einmitt vegna þess, að ég hef ekki þá trú, að ég vil frekar að við höldum krónunni.

• Miðað við að fjölmörg ríki Evrópu klúðruðu því að viðhafa nægilega agaða stjórnun, sem sýnir að vandamálið er raunverulega erfitt úrlausnar, og að ég hef ekki trú á að okkar fólk sé betra en hin erlendu klúðurhæsn, þá virkilega held ég að Ísland myndi endurtaka klúðursvegferð jaðarríkja Evrópu, ef það fengi tækifæri til.

• Með Evru, væri niðurstaðan enn dýpri og meira langvarandi kreppa, þ.s. efnahagleg aðlögun með verðhjöðnun er mun tafasmari aðferð til aðlögunar. Þ.e. einmitt töfin er veldur meiri kostnaði.

 

Í samanburði hefur það kost að búa við krónu, vegna þess að þ.e. minna skaðlegt fyrir hagkerfi að taka snöggt verðbólguskot eftir gengisfellingu heldur en nokkur ár af verðhjöðnun og stöðnun yfir sama tímabil. Þ.e. þ.s. Írland og S-Evrópa virðast ætla að ganga í gegnum.

 

Finnur Hrafn Jónsson - Ég sé einfaldlega ekki vandamál í því að hagstjórnartækjum stjórnvalda sé fækkað. Vandi Íslendinga hefur einmitt falist í of miklum og heimskulegum inngripum stjórnvalda í efnahagslífið.

 

Sko, ef þú fækkar hagstjórnartækjum þá þurfa önnur að vega upp á móti og spurning hvort þau geta það?

Klassísk jafnvægisstjórnun er að beita öllum tækjunum í tólakistunni:

• Vextir, þú hækkar þá ef þ.e. innlend umframeftirspurn. Vextir eru góð aðferð til þess. 

• Skattar geta að einhverju leiti gengt sama hlutverki. Þú getur beitt skattahækkunum til að reyna að hægja á hagkerfi, sem er að vaxa um of.

En heppilegast er að beita hvoru tveggja, því ef þú hefur bara annað þá þarftu mjög háar hækkanir. Það getur skapað sjálfstæð vandamál. Enn verra, er ef eitt tækið er að gera einn hlut á meðan hitt tækið er að gera annan hlut.

Ísland er dæmi um þetta, en þá hækkaði Seðlabankinn vexti hvað eftir annað, en á sama tíma voru stjv. að lækka skatta og auk þessa að auka framkvæmdir.

Í Evrópu, þá var í raun og veru sami hluturinn í gangi, þ.e. fyrir jaðarríki voru vextir í reynd of lágir, á sama tíma magnaði stöðugur aðgangur að ódýru lánsfé enn meir upp ástandið - þannig að hvort tveggja ódýra lánsféð og lágir vextir voru að kynda undir og vega á móti tilraunum stjv. til mótvægis með öðrum aðferðum. Á Írlandi má vera að raunvextir á tímabili hafi verið neikvæðir.

• Til að vega á móti hefði því þurft mjög dramatískar skattahækkanir og á sama tíma mjög dramatískan niðurskurð á framkvæmdum ríkis og sveitarfélaga.  

Ég geri ráð fyrir að eins og hér, séu aðilar vinnumarkaðar ekki að spila með heldur þvert á móti séu launahækkanir of miklar, fjárfestingar of miklar, o.s.frv. Þannig að hallt í senn, sé of lágt vaxtastig Evru að magna þenslu og aðilar vinnumarkaðar á sama tíma séu einnig að því að kynda undir og að auki ódýrt lánsfé.

• Þannig, þá þarf mjög - mjög íkta aðgerð til mótvægis með þeim stjórntækjum sem eftir eru.

Ef þú ert með eigin gjaldmiðil, þá hefur þú auk þessa tækifæri til að láta gjaldmiðilinn hækka í verðgildi - sem er einn möguleikinn, en það hefur einnig marga galla. En, það þjónar fyrst og fremst því hlutverki að auka kostnað fyrirtækja svo þau hafi síður efni á nýjum fjárfestingum. Á móti, eykst  innlendur kaupmáttur er vinnur gegn öðrum markmiðum.

• Möguleikinn til að stýra vaxtastigi felur í sér, að þú getur gert lánsfé dýrt og þannig notað þann þátt til að bremsa af, svo að það fækki þeim er fjármagni neyslu með lánsfé og einnig að framkvæmdum fyrir lánsfé fækki. Að auki, hækkun vaxtagjalda minnkar eyðslu og framkvæmdir/fjárfestingar allra þeirra er skulda.

• Punkturinn, með því að dreifa álaginu á fleiri hagstjórnartæki er líklegra að þú getir náð því fram sem þú ætlar þér. - þá gerir maður ráð fyrir hæfum stjórnendum.

• Ef þú fækkar stjórntækjum - þá minnkar þú líkur á árangri, auk þess að ef þættir er þú getur ekki stýrt lengur vinna í hina áttina þá minnkar það einnig líkur á árgangri með þau tæki er þú átt eftir.

Þitt svar er of ódýrt, að fækkun hagstjórnartækja sé ekki vandamál eitt og sér.

Þvert á móti, getur það einmitt verið hlutaskýring þess hvers vegna fjölda aðildarríkja Evru tókst ekki að halda aftur af sínum hagkerfum þegar lágir vextir Evrunnar einmitt hvöttu til hagvaxtar og unnu því gegn þeim tækjum er eftir voru.

 

Finnur Hrafn Jónsson - Ef innlendur kostnaður hækkar of mikið, verðleggja menn sig einfaldlega út af markaðnum. Með evrunni eiga menn að vita lækkandi gengi krónu leysir þá ekki úr snörunni. Markaðurinn verður fljótur að sigta þá út sem fatta þetta ekki.

 

Einmitt. Þú ert nú áhorfandi af afleiðingum þess í jaðarríkjum ESB og Evrusvæðisins. 

Þú getur einfaldlega ímyndað þér að Ísland sé Írland með 17% atvinnuleysi og yfirstandandi verðhjöðnun og skv. AGS áfram með verðhjöðnun næstu ár, ásamt því að verðhjöðnunin dregur úr hagvaxtargetu meðan hún stendur yfir, auk þess að Írland þarf að halda áfram að skera niður ríkisútjgöld sem einnig dregur úr getu til hagvaxtar.

Eða, Spánn með cirka 20% atvinnuleysi og vaxandi, spáð að sé á leið í verðhjöðnun hún þegar hafin skv. nýjustu fréttum, talið að sú verðhjöðnun muni standa yfir um töluverðann tíma, einnig þar mun verðhjöðnun hafa sömu afleiðingar þ.e. draga úr getu til hagvaxtar, það sama mun niðurskurður sem gera.

Þvert á móti fremur kæruleysisleg orð þín, virðist ekkert benda til að sú aðlögun verði hröð. Þvert á móti er útlit fyrir að alögunin verði tafsöm og muni verða hlutaskýring þess, að næstu árin verði hagvaxtargeta þeirra landa mjög sennilega tímabundið mjög samankreppt.

 

Hvað getum við þá gert?

Við höfum ekkert betra val, en að læra af reynslunni. Að læra að stjórna okkur betur. Það eru líka fleiri vandamál til staðar fyrir okkar hagkerfi en léleg hagstjórn.

Hluti af hagstjórnarvanda Íslands er einnig sá að okkar hagkerfi er frumstætt. Það hefur innbyggða sveiflutíðni sem verður áfram viðloðandi hvernig sem annars fer. 

• Leiðin, til að minnka þær sveiflur, er að breyta sveiflutíðni sjálfs hagkerfisins - sem þá gerir einnig krónuna stöðugari - reyndar mun það einnig skapa þau hliðaráhrif að gera það auðveldara að búa við annan gjaldmiðil en krónu.

Hverskonar framleiðsluhagkerfi, þrifust best innan Evrunnar?

Þetta þarf aðeins að skoða gagnrýnum augum, þ.e. fyrir hvaða hagkerfi Evran hefur virkað hvað best - þ.e. hagkerfi sem selja dýra hátækni vöru fyrir mikinn pening per tonn.

Af hverju er það atriði? Þ.e. vegna þess, að ef þú færð mikinn virðisauka fyrir þinn útflutning, þ.e. varan á endanum verður mjög mikið verðmætari en þ.s. fer í hana af hráefnum, þá skiptir sjálft verðið á gjaldmiðlinum ekki lengur höfuðmáli fyrir þinn útflutning þ.e. samkeppnishæfni hans, einmitt vegna þess að verðið á gjaldmiðlinum er þá svo lítill hluti heildarverðmætaaukningar hráefnanna.

Þannig, að þá ber þitt framleiðsluhagkerfi dýran gjaldmiðil og það án vandkvæða.

 

Íslenska framleiðsluhagkerfið er mjög viðkvæmt fyrir kostnaðarhækkunum!

Þ.e. aftur á móti mjög klárt, oftlega sannað með dæmum þ.s. krónan hækkar og útflutningi hnignar - innflutningur verður meiri að verðmætum; að ísl. framleiðsluhagkerfið er mjög viðkvæmt fyrir verðinu á gjaldmiðlinum.

• Höfum í huga, að í stað þess að okkar aðalútflutningur sé dýr tæki og aðrar hátæknivörur, er hann ferskfiskur að mestu óunninn og ál (þ.e. ekki vörur úr áli) - svo höfum við ferðamenn.

• Þ.s. ég er að reyna að segj, er að frumstæði okkar framleiðsluhagkerfis sé sjálfstætt vandamál burtséð frá vanda innlendrar hagstjórnar, en það má einnig sjá á vanda S-Evrópu að hluti af þeirra vanda við það að búa við Evru er einmitt að þeirra framleiðsluhagkerfi eru viðkvæm fyrir verðinu á gjaldmiðlinum af sömu ástæðum og það innlenda er það.

En, hluta-ástæða þess að framleiðsluhagkerfum margra Evru-ríkja hnignaði undir Evrunni, er mjög sennilega vegna þess að hún hækkaði í verði jafnt og stöðugt umliðinn áratug - en útflutningur einkum landa S-Evrópu er á mun lægra virðisaukastigi verðmætalega en t.d. útflutningur Þýskalands.

Þetta er atriði sem þarf að skoða af mikilli alvöru!

 

Niðurstaða

Þannig, að minn lærdómur af krísunni í Evrópu tengdri Evrunni, er sá að þrátt fyrir alla galla - sem ég þekki alla með tölu - sé enn meira gallað fyrir okkur, að búa við annan gjaldmiðil en krónu; svo lengi sem okkar framleiðsluhagkerfi er hvort tveggja í senn einhæft og á lágu tæknistigi.

Við getum hugsanlega haft þ.s. langtímamarkmið, að taka upp annan gjaldmiðil - sem við ráðum ekki yfir - t.d. 20 ára plan.

• Það þarf að hefja allsherjar og langtímaátak, til að bæta framleiðsluhagkerfið.

• Það gengur ekki lengur, að hafa framleiðsluhagkerfið sambærilegt við S-Evrópu og á sama tíma reyna að halda uppi sama þjónustustigi og á Norðurlöndum.

• Ég er hræddur um, að við verðum að færa þjónustustig niður á það plan sem framleiðsluhagkerfið í reynd stendur undir - og síðan gera það að langtímaplani svona 20 ára plani, að komast til baka.

En sennilega verður þetta þó ekki stærsti þröskuldurinn - innlend stjórnmál verða sennilega sá versti af þeim öllum.

Okkar leið verður einfaldega að vera sú, að bæta okkar eigin stjórnun - þ.s. við losnum ekki undan göllum innlendrar stjórnunar með neinum hætti nema með því að tilheyra öðru ríki t.s. Noregi, eins og hvert annað hérað, og ekkert slíkt er í boði, þá er eina leiðin - fær/ófær - að bæta eigin stjórnun.

Það má vera að til þurfi að koma einhvers konar flauelsbylting - nýtt flokkakerfi - nýtt lýveldi með mjög mikilli endurskipulagningu.

• Það kemur til greina finnst mér, að banna einfaldlega að ríkið sé rekið með halla.

• Það kemur einnig til greina finnst mér, að bannað sé að skuldir ríkis og sveitarfélaga fari umfram ákveðið hlutfall.

Kv.